საეკლესიო სეპარატიზმი აფხაზეთში

ძველ ქართულ წყაროთა თანახმად, პირველ საუკუნეში საქართველოში ქრისტეს სჯული პირველმქადაგებელმა - წმინდა მოციქულმა ანდრია პირველწოდებულმა იქადაგა ,,ყოველსა ქუეყანა საქართველოისასა, ხოლო მოციქულთასწორმა წმინდა ნინომ მოაქცია ყოველი სავსება ყოველთა ქართველთა ნათესავისა”. ქართულ საეკლესიო წყაროებს სრულიად ეთანხმებიან უცხოელი მოღვაწენიც - IV საუკუნის პალესტინელი ეპისკოპოსი გელასი კესარიელი და V საუკუნის ბიზანტიელი მთვდელმთავარი გელასი კვიზიკელი, რომელთა ცნობით, წმინდა ნინომ მოაქცია იბერებიცა და ლეზებიც, ე.ი. როგორც აღმოსავლეთი, ისე დასავლეთი საქართველო. ზოგადად, ეკლესია იმართება საეკლესიო სამართლით, რომელიც ემყარება წმინდა მოციქულთა და მსოფლიო საეკლესიო კრებათა კანონებს. მოციქულთა 34–ე კანონი ბრძანებს: `თითოეულისა ნათესავისა ეპისკოპოსთაი უხმს კაცთა მის ნათესავისათა, რაითა პირველად და თავად მათდა შეერაცხოს ეპისკოპოსი თვისი და არარას იქმოდინ ნამეტნავსა თვინიერ განზრახვისა მისისა, , არამედ მათ ხოლო იქმოდის კაცად–კაცადი, რაოდენი სარგებელ ეყოფოდინ ეკლესიასა მისსა და მის ქუეშეთა სოფელთა. არამედ ნუცაღა ეპისკოპოსი თვინიერ განზრახვისა ყოველთაისა იქმს რასმე, რამეთუ ესრეთ ერთნებობაი აღასრულოს და იდიდოს ღმერთი უფლისა მიერ სულითა წმიდითა“.

მე–4 საუკუნეში სწორედ ამ კანონის თანახმად ჩამოყალიბდა მთელი ქვეყნის მომცველი ერთიანი ივერიის ეკლესია ცენტრით მცხეთაში. ივერიის ეკლესიის თვითმყოფადობა დაადასტურა ანტიოქიის პატრიარქმა პეტრემ. ამ ფაქტს ვგებულობთ მეორე მსოფლიო კრების მეორე კანონის ბალსამონისეული განმარტებიდან. საეკლესიო კანონისტი ამ კანონის განმარტებისას ამბობს:

,, ერთი ეპარქიის ეპისკოპოსი არ უნდა ავრცელებდეს თავის უფლებამოსილებას სხვა ეპარქიის ტერიტორიაზე, თუნდაც ეს ბარბაროსული მხარე იყოს. ეს ტრადიცია უნდა შენარჩუნდეს“.

ჩვენი ეკლესიის შესახებ ბალსამონი ამბობს, რომ მას მანამდე ჰქონია ავტოკეფალია, ვიდრე ანტიოქიის ეკლესია უკურთხებდა ეპისკოპოსებს. მისი თქმით, მეოთხე საუკუნეში ქართველი ხალხი სრულად ეზიარა ქრისტეს სწავლებას მოციქულთასწორ ნინოს ღვაწლით მეფე მირიანის მეფობის დროს. სლავი ხალხისგან განსხვავებით, ივერიელებისთვის კირიარქალური ანუ დედა –ეკლესია იყო არა კონსტანტინოპოლის, არამედ ანტიოქიის საყდარი. 467 წელს ივერიის ეკლესიის წარმომადგენელმა, რომლის კათედრა იყო მცხეთაში, ანტიოქიის ეკლესიისგან მიიღო კათალიკოსის ტიტული. ასეთი ტიტულით იწოდებოდნენ ეკლესიიის მთავარიერარქები, რომელთა ეკლესიები ტერიტორიულად ბიზანტიის იმპერიის აღმოსავლეთ საზღვრებს გარეთა სახელმწიფოებში ფუძნდებოდა.

საქართველოს ეკლესიის პირველივე მეთაურს რუის–ურბნისის საეკლესიო კრების ძეგლისწერის თანახმად, ეპისკოპოს–კათალიკოსი, ანუ ზემდგომი ეპისკოპოსი ეწოდებოდა. საქართველოს ყველა ნაწილში ქადაგებათა შემდგომ დაარსდა ათეულობით საეპისკოპოსო, რომელთა რიცხვი განსაკუთრებით გაიზარდა მე–8– 10 საუკუნეებში. ამის გამო გაჩნდა საჭიროება, ეპარქიათა მართვის გაადვილების მიზნით ჩამოყალიბებულიყო რამდენიმე საეკლესიო–ადმინისტრაციული ოლქი, ანუ სამიტროპოლიტო. მის მმართველს უმცროსი კათალიკოსის ტიტული უნდა მინიჭებოდა, რადგან უპირატესი, უხუცესი კათალიკოსი მცხეთის პირველიერარქს ერქვა. ერთიან საქართველოს ეკლესიაში კათალიკოსის წოდება შეესაბამებოდა ბერძნული საპატრიარქოების მიტროპოლიტის წოდებას. როგორც ბერძნული საპატრიარქოს მიტროპოლიტებს უშუალოდ ექვემდებარებოდნენ თავისი ეპისკოპოსები, ისე ქართლის კათალიკოსს – აღმოსავლეთ საქართველოს, ხოლო აფხაზეთის კათალიკოსს – დასავლეთ საქართველოს მღვდელმთავრები. ორივე მათგანი კი ერთიანი საქართველოს ეკლესიის მხოლოდ საეკლესიო–ადმინისტაციულ ერთეულს წარმოადგენდა.

რაც შეეხება საკათალიკოსოს სახელს, იგი მომდინარეობს ქვეყნის მმართველი დინასტიის ტიტულიდან – აფხაზთა ერისთავი, აფხაზეთი კი ისეთივე კუთხე იყო საქართველოსი, როგორიც სხვა დანარჩენი. შესაბამისად, აფხაზები ეთნიკურად ისეთივე ქართველები იყვნენ, როგორც საქართველოს სხვა კუთხის მაცხოვრებლები. იყო დრო, როცა მას ქართლი ეწოდებოდა იმავე მიზეზით, როცა მისი მმართველი ქართლის სამეფო ტახტი იყო.

ეს გახლავთ ამონაწერი აფხაზეთის კათალიკოსის 1733 წლის სიგელიდან: ,,პირვეწოდებულსა ანდრიას მიეცა ჩრდილოეთისა ქვეყანა მოქცევად, ჩვენებითა წმიდისა ღვთისმშობლისაითა, რამეთუ ჩვენ, ქართველნი, მისნი წილხვდომილნი ვართ“ .

აღნიშნული დოკუმენტიდან სრულიად ნათელია, რომ ბიჭვინთის ღვთისმშობლის, იმავე აფხაზეთის საკათალიკოსო მრევლი, ანუ წმინდა ანდრის მოციქულის მიერ მოქცეული მთელი დასავლეთ საქართველოს მოსახლეობა ეთნიკური ქართველია. ამიტომაც ამ ხალხის სახელმწიფო, კულტურული და საეკლესიო ენა უძველესი დროიდანვე მხოლოდ ქართულია.

როგორც ცნობილია, საქართველოს გამთლიანება ქართველთა მეფე ბაგრატ მესამის მიერ აფხაზეთიდან დაიწყო. ამ პერიოდისთვის უკვე არსებობდა აფხაზეთის საკათალიკოსო. გაერთიანების შემდეგ, ცხადია, უპირატესობა უნდა მინიჭებოდა აფხაზეთს, ანუ იმ კუთხეს, საიდანაც მოქმედებდა მისი საერო მმართველი. ამავე წესით დომინანტი უნდა ყოფილიყო მისი საეკლესიო ადმინისტრაციული ერთეული აფხაზეთის საკათალიკოსო სახით, თუმცა სრულიად სხვა სურათი მივიღეთ - აფხაზეთის უმცროსი კათალიკოსი მცხეთის, ანუ უფროს საყდარს დაექვემდებარა, ისევე, როგორც ეს მანამდე იყო.

ამისგან სრულიად განსხვავებული თეორია წარმოადგინა დღეს აფხაზეთის ტერიტორიაზე მოქმედმა საეკლესიო სეპარატისთა ჯგუფმა, რომელსაც არქიმანდრიტი დოროთე(დბარი) უდგას სათავეში. მან მიმართა მსოფლიო საპატრიარქოს და მოითხოვა მისგან, აღდგენილიყო ისტორიული სამართლიანობა და კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს თავისი კუთვნილი იურისდიქცია დაებრუნებინა აფხაზეთში, რომელიც მას მეოთხე საუკუნიდან მოყოლებული ჰქონდა, ვიდრე იქ მე–9 10 საუკუნეებში საქართველოს ,,პროზელიტური“ ეკლესია არ შეიჭრა და ჩაანაცვლა ბერძნული კათედრები.

ყველაზე სავალალო დბარის თეორიაში მაინც ისაა, რომ ამ სიყალბეს იგი ქართველ ავტორებზე დაყრდნობით ავრცელებს. ჩვენს ისტორიოგრაფიაში დღემდე მკვიდრად დანერგილი თვალსაზრისის თანახმად, დასავლეთ საქართველო 600 წლის მანძილზე იმყოფებოდა კონსატანტინოპოლის საპატრიარქოს იურისდიქციაში. საქართველოს პროზელიტური ეკლესია მხოლოდ მეცხრე-მეათე საუკუნეებში შეიჭრა დასავლეთ საქართველოში და ბერძნული ეპარქიების გაუქმების შემდეგ გაბატონდა იქ. საქართველოს ეკლესიის ინტერესებს შემაშფოთებლად აზარალებს ჯერ კიდევ საბჭოთა ეპოქაში შექმნილი და დღემდე გაბატონებული საისტორიო თეორიები. ამ საკითხს ეძღვნება ქართველ მეცნიერთა, მათ შორის პავლე ინგოროყვას, ნოდარ ლომოურისა და მიტროპოლიტ ანანიას მრავალი გამოკვლევა, წმინდა სინოდის დადგენილებანი და პატრიარქის ეპისტოლეები. საქმე ის გახლავთ, რომ საეკლესიო სამართლის მიხედვით, ერთ რომელიმე ავტოკეფალურ ეკლესიას უფლება არა აქვს მეორე ეკლესიის ტერიტორიაზე იმოქმედოს. ისიც ცნობილი და აღიარებულია ყველა მართლმადიდებელი ეკლესიის მიერ, რომ საქართველოსთვის კირიარქალური ეკლესია ანტიოქიის საყდარია, რასაც ეს უკანასკნელი დღემდე ატარებს თავის ტიტულში. კონსტანტინოპოლის საპატრიარქომ 1990 წელს საქართველოს ეკლესია აღიარა, როგორც ერთ-ერთი უძველესი ავტოკეფალური ეკლესია. მაშინ გაუგებარია ის ფაქტი, თუ როგორ მოახერხა ანტიოქიის ეკლესიამ, შესულიყო კონსტანტინოპოლის იურისდიქციაში და იქ მესამე სუბიექტისთვის კათოლიკოსის ტიტული მიენიჭებინა. ეს თეორია სრულიად ეწინააღმდეგება მსოფლიო საეკლესიო კრებების, წმინდა მამების კანონებს და, ამასთანავე , ავტოკეფალურ ეკლესიათა მხრიდან ჩვენი ეკლესიის თვითმყოფადობის აღიარებას. ეს რომ რეალურად მომხდარიყო, საეკლესიო სამართლის თანახმად, მოწვეულ იქნებოდა კრება ბიზანტიის იმპერატორის მიერ, რადგან საეკლესიო კანონმდებლობას ზურგს უმაგრებდა ბიზანტიის საერო ხელისუფლება, რომელსაც ამას კანონი ავალდებულებდა. კრების მიერ გამოტანილი იქნებოდა განაჩენი კანონმდებლობის დამრღვევი ეკლესიის მიმართ, რომელიც სხვა ეკლესიის იურიდიქციაში შეიჭრა. ასეთი რამ ისტორიულად არ დასტურდება, არ არსებობს ანტიოქოოს ეკლესიის მიმართ არავითარი დარღვევის ამსახველი ფაქტი. საგულისხმოა, რომ როდესაც 1943 წელს რუსეთის ეკლესიამ ჩვენი ეკლესიის ავტოკეფალია სცნო, მაშინაც ვერ შეძლო აფხაზეთის საკათალიკოსო დამოუკიდებელ საეკლესიო ერთეულად ეცნო, რადგან ამისთვის მას არანაირი იურიდიული საფუძველი ვერ მოძებნა, რადგანაც მსაგავსი რამ არ არსებობს და ვერც იარისებებს. აფხაზეთის საკათალიკოსო დაარსების დღიდან მცხეთის საყდრის ადმინისტრაციულ ერთეულს წარმოადგენდა, რაზედაც ჩვენ ზემოთ გვქონდა საუბარი.

მოციქულთა და მსოფლიო კრებათა კანონები არაა დროში შეზღუდული. ავტოკეფალური ეკლესიის თვითმყოფადობა ამ კანონთა ძალითაა განმტკიცებული. ამა თუ იმ ეკლესიის იურისდიქციის დარღვევის შემთხევაში სასჯელით ადეკვატურია. საქართველოს ეკლესიისთვის ამ ძიორძველი ეპარქიის ჩამოჭრის მცდელობა, რაც დღეს ხდება, არღვევს მოციქულთა 34–ე, 35–ე, პირველი მსოფლიო კრების მე–15, მე16, მესამე მსოფლიო კრების მე08, მეოთხე მსოფლიო კრების მე–5 და მე–20 კანონებს. ყველა მათგანი მიუთითებს, რომ მღვდელმთავრებს I უფლება ენიჭებათ, იმოქმედონ თავისი ეპარქიის ფარგლებში და არ გადავიდნენ სხვა ეპარქიის იურისდიქციაში, არ მიითვისონ სხვისი კუთვნილი ქონება, თუნდაც ეს საერო ხელისუფალთა ზეწოლით როგორც ვხედავთ, საეკლესიო სამართალი არ უშვებს იმას, რომ არათუ ერთმა ეკლესიამ მიითვისოს მეორის კუთვნილი ტერიტორია და ქონება, არამედამის უფლება ეპისკოპოსებს ერთი ეკლესიის ფარგლებშიც კი არა აქვთ.

ეს საკითხი განხილული იქნა მსოფლიო საპატრიარქოში, როდესაც მას 2013 წლის 17-20 მაისს მილანის ედიქტის 1700 წლისთავისადმი მიძღვნილი საზეიმო ღონისძიებათა დროს საქართველოს ეკლესიის დელეგაცია ეწვია მისი უწმინდესი პატრიარქის მეთაურობით. შეხვედრისას კონსტანტინოპოლის მხარემ განცხადა, რომ ის აღიარებდა საქართველოს ეკლესიის იურისდიქციას მთელი ქვეყნის მასშტაბით, მათ შორის დღეს რუსეთისგან ოკუპირებულ ტერიტორიებზეც, მაგრამ უყურადღებოდ ვერ დატოვებდა იმ საჩივრებსა და თხოვნებს, რომელიც მუდმივად შემოდიოდა აფხაზეთიდან. საქმე ეხებოდა აფხაზეთის ტერიტორიაზე დარჩენილ მართლმადიდებელთა რელიგიურ მოთხოვნებს, მაშინ, როცა ოკუპანტი ქვეყანა საქართველოს ეკლესიის კათალიკოს-პატრიარქსა და ბიჭვინთისა და ცხუმ-აფხაზეთის მიტროპოლიტს - უწმინდესსა და უნეტარეს ილია მეორეს არ რთავს ნებას, მღვდელმოქმედება აღასრულოს ადგილზე დარჩენილ სამწყსოსთან.

დორეთე დბარის მიერ წამოყენებული ბრალდებების პასუხად კონსტანტინოპოლის მხარეს განემარტა, რომ აფხაზეთის ტერიტორიაზე მცხოვრები მრევლი საქართველოს ეკლესიისა საკუთარი სამოსახლოდან იძულებითაა გამოდევნილი, დღეს ენგურს გადმოღმა ცხოვრობს და ბუნებრივია, მას ცოცხალი კავშირი აქვს საქართველოს ეკლესიის სამღვდელოებასთან. ოკუპირებულ ტერიტორიაზე მრევლის ძალიან მცირე ნაწილია დარჩენილი. გალისა და ოჩამჩირის რაიონში მცხოვრები მართლმადიდებლები ასევე დღემდე ინარჩუნებენ ცოცხალ კავშირს დედა ეკლესიასთან. ეთნიკურად აფხაზების ძალიან დიდი პროცენტი დღემდე მუსულმანია, მოსახლეობის დანარჩენი ნაწილი კი გრიგორიანი სომხები და რუსები არიან. გამოდის, რომ აფხაზეთის მკვიდრი მოსახლეობის უდიდესი ნაწილი საკუთარი კერიიდან იძულებითაა გამოსახლებული. რომელი მრევლის სახელით საუბრობს დოროთე დბარი?!

არქიმანდრიტის ხარსიხის მქონე დოროთე დბარი და ანდრია ამპარი რუსეთის ეკლესიის წიაღში ხელდასხმული სასულიერო პირები არიან. როდესაც ერთი ეკლესიის წიაღში ნაკურთხი სასულიერო პირები საკუთარი საეკლესიო იერარქიის გვერდის ავლით მიმართავენ მეორე, ამ შემთხვევაში - კონსტანტინოპოლის ეკლესიის მეთაურს და ითხოვენ მესამე, მოცემულ ვითარებაში - საქართველოს ავტოკეფალური ეკლესიის ტერიტორიაზე საეკლესიო წარმონაქმნის - სამიტროპოლიტოს დაშვებას, ეს საეკლესიო კანონმდებლობის უხეში დაღღვევაა. ამ სასულიერო პირებს ამგვარი ქმედების გამო თავად რუსეთის ეკლესიამ სამი წლით შეუჩერა ღვთისმსახურება. აქედან გამომდინარე, კონსტანტინოპოლის საპატრიარქომ მათ უარი განუცხადა ყოველგვარ მიღებასა და მოსმენაზე. მაგრამ საეკლესიო სეპარატისტები მაინც აგრძელებენ აფხაზეთის ტერიტორიაზე მღვდელმოქმედებას, რაც ასევე საეკლესიო სამართლის დარღვევას წარმოადგენს. სამწუხაროდ, რუსეთის ეკლესიის მხრიდან მათ თვითნებობას რეაგირება არ მოჰყოლია. მაშინ, როცა ქართველი სასულიერო პირები 2008 წლის ომის დროს ვანდალურად იქნენ გამოყრილი თავისი კანონიერი მღვდელმოქმედების არეალიდან, როგორ არ შეუძლია რუსეთის ეკლესიას თავის მიერ დაყენებული სასულიერო პირების მღვდელმოქმედება აკრძალოს?!

მსოფლიო საპატრიარქომ აღიარა ჩვენი ეკლესიის იურისდიქციის საზღვრები და განაცხადა, რომ მას არასდროს ჰქონია პრეტენზია ერთ-ერთი უძველესი ავტოკეფალური ეკლესიის ტერიტორიაზე. რაც შეეხება საბჭოთა ისტორიოგრაფიაში დამკვიდრებულ მოსაზრებას ბიჭვინთისა და პიტიუნტის იდენტობასთან დაკავშირებით, ეს უკანასკნელი სხვა გეორგაფიულ ადგილზე - დასავლეთ საქართველოს უკიდურეს სამხრეთში - ტრაპიზუნტის რეგიონში უნდა ვეძიოთ.

დეკანოზი ზურაბ მჭედლიშვილი

გამოყენებული ლიტერატურა:

1. დიდი სჯულისკანონი, გამომცემლობა ,,მეცნიერება“, თბილისი, 1975 წელი

2. Правила Православной Церкви С Толкованиями Никодима Епископа Далматинско-Истрийского, Том I, Издание Свято Троицкой Сергиевой Лавры, 1996 Год.

3. Никодима Милаш, Церковное Право,

4. В.А. Цыпин, Церковное Право, Учебное пособие, Москва, 1996 год,

5. Правила Святыхь Апостоль И Святыхь Отець с толкованиями, Москва, 1876

6. მიტროლოპიტი ანანია (ჯაფარიძე), საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის ისტორია, თბილისი, 2009 წელი

(ფოტოზე: ბიჭვინთის საკათედრო ტაძარი, აფხაზეთი)